Αφορμή για το παρόν άρθρο στάθηκαν δύο δημοσιεύσεις στα γαλλικά sites le journal du geek και sciences humaines. Πραγματεύονται ένα θέμα που απασχολεί όλο και περισσότερο το σύνολο σχεδόν της κοινωνίας παγκοσμίως : τα fake news και τις θεωρίες συνωμοσίας. Δεν θα επιχειρήσουμε να μεταφράσουμε τα εν λόγω άρθρα – που αξίζει να τα διαβάσετε – αλλά θα τα χρησιμοποιήσουμε ως εφαλτήριο για τις δικές μας σκέψεις.
Η διασπορά ψευδών ειδήσεων δεν είναι τωρινή ανακάλυψη. Τη συναντάμε από την αρχαιότητα όταν οι πολιτικοί αντίπαλοι επεδίωκαν να κυκλοφορήσει μια φήμη που θα έπληττε τον απέναντι. Και αργότερα όταν κάποιος ήθελε να πετύχει τον σκοπό του, θα διέδιδε μια πληροφορία που πιθανόν να διευκόλυνε.
Φυσικά στα παλιά τα χρόνια η διάδοση γινόταν προφορικά, ακόμα πιο αποτελεσματικός τρόπος αφού η πληροφορία όσο εξαπλώνεται τόσο διανθίζεται. Το γνωστό μας «χαλασμένο τηλέφωνο». Αργότερα με την έλευση του γραπτού τύπου χρειαζόταν περισσότερη προετοιμασία και προσοχή γιατί scipta manent (τα γραπτά μένουν).
Φτάνοντας στις μέρες μας η ελευθερία του λόγου αποτελεί ανθρώπινο δικαίωμα σε όλες πολιτισμένες κοινωνίες. Κι ως εκ τούτου ο καθένας είναι υπεύθυνος για όσα λέει και πράττει. Και εδώ έρχεται το ίντερνετ, ο κατεξοχήν χώρος ελεύθερης έκφρασης αλλά και ανωνυμίας. Στις περισσότερες φορές μπορούμε να λέμε ό,τι θέλουμε χωρίς καμία συνέπεια!
Κι έτσι γεννιέται ένα χαοτικό συνονθύλευμα άρθρων, ειδήσεων, επιχειρημάτων, θεωριών, reviews, editorials, διαφημίσεων, αποκαλύψεων, μυστικών, ερευνών, δημοσκοπήσεων, κουτσομπολιών κτλ. Όλα αυτά ακροβατούν μεταξύ αντικειμενικότητας-υποκειμενικότητας, φαντασίας και σκοπιμότητας.
Οι προ ίντερνετ εποχής θα θυμάστε τους λεγόμενους αστικούς μύθους, αληθοφανείς ιστοριούλες που ακούγαμε και ίσως επαναλαμβάναμε. Προσπαθήστε να θυμηθείτε αν αφορούσαν σε κάποια υπηρεσία ή πρόσωπο ή αν απλά διέδιδαν ένα φόβο. Σίγουρα θα σας ήρθε στο μυαλό γνωστή αλυσίδα που στις πίτσες της είχαν βρει περίεργα υλικά ύστερα από ανάλυση στο Χημείο του κράτους…
Τον τελευταίο καιρό ο όρος που ακούγεται όλο και πιο συχνά είναι τα fake news. Είναι η εξέλιξη όλων αυτών των ιστοριών με τη δύναμη του ίντερνετ. Πλέον η ταχύτητα διάδοσης είναι αστραπιαία και με τη χρήση των κατάλληλων ψηφιακών εργαλείων η αληθοφάνεια αγγίζει το πραγματικό. Μιλάμε για αλάνθαστη κατασκευή γεγονότων και θεωριών συνωμοσίας.
Γιατί γίνεται όλο αυτό; Σίγουρα υπάρχει κέρδος. Σκοπός κάθε site στο ίντερνετ είναι να κερδίσει το κλικ μας, μόνο έτσι θα επιβιώσει. Όσο πιο «ενδιαφέροντα» αυτά που γράφει τόσο πιο ελκυστικό για τα κλικ μας, clickbait ο αγγλικός όρος. Το κέρδος μπορεί να μην είναι μόνο βιοποριστικό, μπορεί να είναι η δυσφήμιση ενός προϊόντος ή μια εταιρείας, ακόμα και η σπίλωση ενός γνωστού προσώπου. Ανατρέξτε στην προτελευταία εκλογή του προέδρου των Η.Π.Α.
Η πανδημία λόγω του COVID-19 με τον εγκλεισμό που επέφερε συνέβαλε καθοριστικά στην εξάπλωση των fake news. Στο γαλλικό άρθρο η Magali Prodhomme, διδάσκουσα και ερευνήτρια στις Επιστήμες πληροφορίας και επικοινωνίας στο Université Catholique d’Angers, εξηγεί ότι φταίει η μείωση των κοινωνικών επαφών. «Στον κοινωνικό χώρο αποδομούμε την επικαιρότητα. Η ανταλλαγή απόψεων βοηθάει σ’ αυτό, να αντιπαραθέτουμε επιχειρήματα. Η δημοκρατία δεν μπορεί να ζήσει διαφορετικά παρά μόνο με τη διαφωνία και την πλειοψηφούσα γνώμη. Μέσω της διαφωνίας γίνεται η συζήτηση». Από τη στιγμή που περιορίστηκαν στο ελάχιστο οι κοινωνικές επαφές – επαγγελματικές, φιλικές, οικογενειακές- είναι πολύ δύσκολο για τον καθένα να συζητήσει και να αμφισβητήσει τις πληροφορίες που συλλέγει.
Στο ίδιο άρθρο η Aurore Teboul, δημοσιογράφος και υπεύθυνη του προγράμματος αντί Fake news #Mytho στο Youtube, προσθέτει και μία άλλη παράμετρο. «Η ενημέρωση στην εποχή του κορωνοϊού είναι πολύπλοκη. Στους ανθρώπους δεν αρέσει το κενό, και θα κατευθυνθούν προς μία θεωρία που φαίνεται εύκολη να την κατανοήσουν. Ζητάμε από την επιστήμη άμεσες απαντήσεις, ενώ η επιστήμη είναι ένας χώρος όπου συνεχώς αναιρούνται οι απόψεις». Πόσο μάλλον για ένα θέμα τόσο άγνωστο όπως ο κορωνοϊός. Γενικότερα η συνωμοσιολογική προσέγγιση των γεγονότων προστατεύει από το άγχος και την αβεβαιότητα που προκαλούν οι συνεχείς και πολύπλοκες πληροφορίες. Οτιδήποτε «ενοχλητικό» – πόλεμος, ανεργία, φτώχεια, δολοφονίες, επιθέσεις, αρρώστιες – οφείλεται στις ενέργειες μια ομάδας που ενσαρκώνει το κακό. Μια θέαση του κόσμου απλή και εύκολα κατανοητή, κάτι σαν παραμύθι.
Γίνεται κατανοητό, λοιπόν, για ποιο λόγο οι θεωρίες συνωμοσίας γνωρίζουν τόση επιτυχία. Προκειμένου να εκφράσουν και να συγκροτηθούν, εκμεταλλεύονται την ασάφεια που επικρατεί όπου δεν υπάρχουν ακόμα πλήρως τεκμηριωμένες απαντήσεις από την επιστημονική κοινότητα. Και συνήθως, για να φαίνονται ακόμα πιο πειστικές, ξεκινούν παραθέτοντας κάποιο γεγονός ή δεδομένα και στη συνέχεια αποκρύπτουν οποιοδήποτε αντεπιχείρημα.
Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Pierre-André Taguieff, ο όρος «θεωρίες συνωμοσίας» είναι ατυχής. Δίνει την εντύπωση ότι δεν υπάρχουν συνωμοσίες, και ως γνωστόν οι συνωμοσίες και οι δολοπλοκίες υπάρχουν από τότε που υπάρχει κι ο άνθρωπος. Γι’ αυτό προτείνει να μιλάμε για «νοοτροπία συνωμοσίας» που περιγράφει καλύτερα την τάση να συσχετίζουμε οποιοδήποτε δραματικό γεγονός με μία συνωμοσία. Αυτή η τάση αιτιολόγησης βασίζεται σε 4 αρχές : τίποτα δεν συμβαίνει κατά τύχη, οτιδήποτε συμβαίνει είναι αποτέλεσμα κρυφών επιθυμιών, τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται, όλα συνδέονται μεταξύ τους αλλά με τρόπο μυστηριώδη. Πρέπει να προσθέσουμε και μία ακόμα τάση της εποχής μας, ότι τα πάντα πρέπει να ελέγχονται διεξοδικά για κριτική, ακόμα κι αν δεν έχουμε τις κατάλληλες γνώσεις. Και βέβαια, την δήθεν ικανότητα να βλέπουμε την αλήθεια που κρύβεται πίσω από τα προφανή.
Δεν φταίει όμως μόνο αυτό. Πληρώνουμε την επιλογή «σύμφωνα με τα ενδιαφέροντά μας». Σίγουρα έχετε αντιληφθεί ότι οποιαδήποτε κίνηση στο διαδίκτυο επηρεάζει τις πληροφορίες που δεχόμαστε. Κάθε φορά που αναζητούμε κάτι, που σχολιάζουμε ή κάνουμε like παράγεται μια σειρά συσχετιζόμενων δεδομένων. Κατά συνέπεια ο αλγόριθμος σχηματίζει ένα προφίλ για κάθε χρήστη και το ανατροφοδοτεί με ανάλογες πληροφορίες. O Eli Pariser είχε αναφερθεί πριν 10 χρόνια, χαρακτηρίζοντας το φαινόμενο ως πνευματική και πολιτισμική απομόνωση. Δεν έχει άδικο, φανταστείτε να πηγαίνατε σ’ ένα περίπτερο το οποίο να πουλούσε εφημερίδες μόνο μίας πολιτικής απόχρωσης.
Κατά αυτόν τον τρόπο ο χρήστης του διαδικτύου πέφτει συνεχώς σε παρεμφερή άρθρα. Έχοντας ανοίξει κάποιο link μίας ψευδούς είδησης ή μίας θεωρίας συνωμοσίας, όλα τα επόμενα άρθρα που θα συναντήσει ως προτεινόμενα θα κινούνται στο ίδιο ύφος. Κάτι ανάλογο θα γίνει και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που πιθανόν συμμετέχει. Και κάπως έτσι δημιουργείται η ψευδαίσθηση ότι «όλος ο κόσμος μιλάει γι’ αυτό τελικά» ! Η Magali Prodhomme επισημαίνει ξεκάθαρα τον κίνδυνο «οι συγγραφείς μοχθούν για να διευρύνουν τον κόσμο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι τεράστιες φυλακές της σκέψης. Επικυρωνόμαστε μεταξύ μας».
‘Ηδη από το σκάνδαλο της Cambridge Analytica είχε υπάρξει ευαισθητοποίηση και προσπάθεια περιορισμού της παραπληροφόρησης. Τα μεγάλα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αναπτύσσουν διάφορες τεχνικές προκειμένου να επιβεβαιώνουν τις πληροφορίες που διακινούνται εντός τους και να επισημαίνουν τις ψευδές ειδήσεις. Τα τελευταία γεγονότα όμως στο Καπιτώλιο απέδειξαν ότι κινδυνεύει ακόμα κι ο θεσμός της δημοκρατίας.
Φυσικά το θέμα δεν είναι τόσο απλό. Η δύναμη που έχουν αποκτήσει πλέον τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι ικανή να επηρεάζει καταστάσεις, ακόμα και να ορίζει τις εξελίξεις. Το Twitter για παράδειγμα τείνει να γίνει ο δικαστής των πάντων. Παλαιότερα αναρωτιόμασταν πώς θα ανακτήσει τη δύναμή της η κοινή γνώμη. Τώρα ανησυχούμε πώς διαμορφώνεται η κοινή γνώμη. Έχει, λοιπόν, δικαίωμα το Twitter να αποβάλει έναν πολιτικό από την πλατφόρμα; Αν η αποβολή σχετίζεται με την παραπληροφόρηση προφανώς γίνεται για την προστασία των χρηστών. Και εδώ θα ακουστούν οι όροι λογοκρισία και δημοκρατία…
Ο απλός χρήστης μπορεί να κάνει κάτι;
Για να λέμε την αλήθεια, μόνο αυτός μπορεί να κάνει κάτι! Για πάρα πολλά χρόνια υπήρχε η περιβόητη ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας. Εκ του αποτελέσματος βλέπουμε ότι απουσιάζει. Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, οι θιασώτες των θεωριών συνωμοσίας είναι συνήθως άτομα ανώτερης μόρφωσης. Για πάρα πολλούς η απεραντοσύνη του ίντερνετ αρχίζει και τελειώνει στον τοίχο του Facebook και στο πρώτο αποτέλεσμα του Google. Κοιτώντας πίσω στην προ ίντερνετ εποχή, φαντάζει πολύ περιορισμένη και ελεγχόμενη η ενημέρωση από τα τότε διαθέσιμα μέσα. Κοιτώντας τους σημερινούς αλγόριθμους, είμαστε σίγουροι για την πολυφωνίας τους; Προφανώς θα χρειαστεί να ψάξουμε περισσότερο καθώς και να διασταυρώσουμε τις πληροφορίες. Όπως θα έκανε ένας δημοσιογράφος. Είναι θέμα συνήθειας. Δυστυχώς, όχι μόνο δεν υπάρχει τέτοια διάθεση, αλλά έχει εκλείψει και η υπομονή να διαβάσουμε ένα μεγάλο άρθρο. Ει δυνατόν να ήταν όλη η πληροφορία απλά notification των τριών γραμμών.
Η απεραντοσύνη του ίντερνετ εγγυάται ότι είναι διαθέσιμες όλες οι πληροφορίες για οποιοδήποτε θέμα. Οι δύο ειδικοί προτείνουν να φτιάξουμε μια λίστα με sites που εμπιστευόμαστε – αν είναι δυνατόν διαφορετικών πεποιθήσεων – και να τα προσθέσουμε σε έναν RSS reader. Η Aurore Teboul συμβουλεύει να θέτουμε ακόμα και απλές ερωτήσεις στον εαυτό μας, «γιατί έχω έντονη επιθυμία να πιστέψω σ’ αυτό; Πρέπει να κάνουμε τον δικηγόρο του διαβόλου και να ψάχνουμε τα αντεπιχειρήματα που λείπουν». Εξίσου σημαντικό είναι να μην προωθούμε τα fake news και τις θεωρίες συνωμοσίες που δεχόμαστε, ούτε ωσάν αστείο. Τέλος, ας είμαστε έτοιμοι να μετριάσουμε τη γνώμη μας για όσα διαβάζουμε κι ακούμε. Η ελαστικότητα καθώς και η αναγνώριση του λάθους μας σίγουρα μπορούν να μας οδηγήσουν σε μια πιο κριτική προσέγγιση.
Όσο και να διατυμπανίζουν τα διάφορα sites και social media τα εργαλεία anti fake news, δεν παύουν να είναι παρά ένας ακόμα αλγόριθμος.
Ακολουθήστε το Gizchina Greece στο Google News για να μαθαίνετε πρώτοι και άμεσα, όλα τα τεχνολογικά νέα! Αν ψάχνετε HOT προσφορές, κάντε εγγραφή στο κανάλι μας στο Telegram!
